(tekst gedeeltelijk beschikbaar)
Nederlands Grote
Beer
Latijn
Ursa Maior
Frans
La grande Ourse
Engels
The Greater Bear
Duits
Grosse Bär
De Grote Beer is een van de meest bekende sterrenbeelden en gemakkelijk te
herkennen. Hij heeft nog andere namen: STEELPAN, SAUSPAN, CASSEROLE, BROEDKIP,
GROTE POLLEPEL, WAGEN, SCHIP
De Grote Beer: Het verhaal van Lycaon en zijn dochter CALLISTO,
opgenomen in de kring der bosnimfen, boezemvriendin van Artemis.
Christelijke voorstelling : schip van Sint Pieter (Grote Beer)
Wat heeft de Grote Beer met Arctica en Antarctica te maken?
En met het mooie Arcadië, zo
geroemd in Oudheid en klassieke tijden?
En met de zeven rishi's uit de
Indische mythologie?
En met een wonderbare visvangst?
En met Septentrion, het Vlaamse
Cultuurtijdschrift in Frankrijk?
En met het Antwerpse
standszegel?
Waarom een beer met een veel te lange staart?
Of is het een ruiter op een beer?
Of een ossenhoeder die een beer bewaakt?
Wat doet de beer in de Arabische woestijn?
De Grote Beer in de Griekse mythologie
Het verhaal dat de Grote Beer brengt, voert ons naar het begintijdperk
van de mensheid. In de Griekse mythologie wordt verhaald hoe de goden het
mensengeslacht schiepen.
Eerst was er een gouden geslacht, maar het verdween van de aarde. Dit
geslacht werd verheven tot beschermgoden.
Toen kwam er een zilveren mensengeslacht, maar dat was overmoedig en trots.
Het verdween van de aarde maar leefde voort in het rijk der demonen.
Toen kwam er een bronzen geslacht. Het was koppig en ging in de strijd ten
onder. Het verzonk in de diepten der onderwereld.
Toen schiep Zeus een nieuw bronzen mensengeslacht. maar ook dit was
strijdlustig en ging ten onder. Toen het aardeleven van dit geslacht voorbij
was, liet Zeus het verder bestaan op de Eilanden der Gelukzaligen.
Het vijfde mensengeslacht, het ijzeren, bestaat nog steeds. Het is het
geslacht der sterfelijke mensen. Maar het gaf zich meer dan eens over aan
slechte daden.
Zo gebeurde het dat Zeus besloot in mensengedaante de aarde te bezoeken.
Hij wilde zich ervan vergewissen of de roep over de slechtheid van de mensen
terecht was. Maar wat hij op aarde ontdekte en meemaakte overtrof alle boze
geruchten. Vooral zijn bezoek aan Lycaon, de Arcadische koning, gaf de
doorslag. Zeus besloot daarom het ijzeren geslacht te verdelgen.
Zeus zwierf door het toen nog ongastvrije en ruwe Arcadië. Op een avond
kreeg hij onderdak bij Lycaon, de koning van deze landstreek. Lycaon was
berucht om zijn wreedheid.
Tijdens zijn bezoek liet Zeus merken dat hij een god was. De aanwezigen
waren vol ontzag voor hem, vielen op hun knieën en aanbaden hem.
Lycaon was echter niet zo gesteld op dat vrome gedoe tegenover de goden.
Hij bespotte de mensen die eraan meededen. Hij twijfelde zelfs aan de woorden
van Zeus, en nam zich voor de god op de proef te stellen. Hij wou snel en met
zekerheid weten of de vreemdeling een god of een sterveling was. In elk geval
was hij vast van plan om zijn gast te doden van zodra hij sliep.
Nu liet hij een man uit de stam der Molossen slachten. Het was een
gijzelaar die hem was aangeboden als onderpand voor vrede. Hij liet het vlees
van de man koken in water of braden boven het open vuur. Daarna zette hij het
vlees aan Zeus voor als avondmaal. Maar Zeus doorzag de slechte bedoelingen van Lycaon.
Hij sprong op tafel en slingerde zijn bliksemschicht naar de burcht van de
goddeloze koning. Lycaon gilde en als een dwaas vluchtte hij het veld en de
wildernis in. Zijn geschreeuw ontaardde in gehuil. Zijn kleren vergroeiden
tot ruige haren aan zijn huid. Zijn armen en benen werden poten. Zo
metamorfoseerde hij tot een bloeddorstige wolf. Zijn naam bleef voortbestaan
in het Griekse woord voor wolf, lykos.
Nu Zeus dit had meegemaakt, was voor hem de maat vol. Hij keerde terug naar
de hoge Olympus en deelde zijn besluit aan de goden mee: hij zou stortregens
over de aarde zenden zodat dit mensengeslacht volledig en voorgoed van de
aarde zou verdwijnen.
Prometheus, de vriend van dit mensengeslacht, bracht twee godvrezende
mensen van de nakende ramp op de hoogte, Deucalion en Pyrrha. Zij overleefden
de zondvloed.
Buiten het weten van de goden overleefden trouwens nog meer mensen deze
ramp, zodat na de grote overstroming de aarde toch weer snel met mensen
bevolkt raakte. Een van hen was Callisto, een dochter van Lycaon.
Callisto.
Haar naam betekent "de allerschoonste".
Zij was het ware tegenbeeld van haar vader. Wat zich uitdrukte in het feit
dat zij zich voornam - en het ook uitvoerde - om haar hele leven maagd te
blijven. Om die reden werd zij een boezemvriendin van Artemis, de godin van de
jacht, die een kuis leven ten zeerste waardeerde.
Zo werd Callisto opgenomen in de kring der bosnimfen met wie zij door de
bossen, langs rivieren en over gebergten zwierf. Hun vermaak bestond uit jagen
en dansen.
Hoezeer Zeus ook door de daden van haar vader vertoornd was geweest, toch
werd hij getroffen door de schoonheid van Callisto. En begeerde hij haar.
Hij nam de gedaante van Artemis aan en kwam bij Callisto. Die lag in het
lommerrijke bos te rusten. In zijn vermomming slaagde Zeus erin om
haar heel dicht te naderen zonder dat Callisto argwaan kreeg. Maar toen hij
bij verdere toenaderingspogingen zijn ware gedaante toonde, verzette
Callisto zich hevig. Zij was woedend om het bedrog dat Zeus pleegde, maar was
tegen zijn macht en kracht niet opgewassen.
Zo verbrak zij haar belofte en was niet langer maagd.
Ze had het er zelf bijzonder moeilijk mee en wilde er maar al te graag met
iemand over spreken, maar durfde het niet aan Artemis en de
nimfen vertellen.
Vele maanden gingen voorbij. Zeus' werk kon niet langer verborgen blijven.
Op een hete dag zochten de nimfen verkoeling bij een meer in het bos. Ze
legden hun gewaden af en, nu zij onbedekt was, zagen de anderen wat er met
Callisto aan de hand was. Artemis ontstak in woede omdat Callisto haar gelofte
gebroken had en joeg haar de wildernis in. Daar moest zij blijven rondzwerven
en haar kind baren.
Het was een jongetje, dat zij Arcas noemde.
Hera, de goddelijke eega van Zeus, merkte nu pas, nu het kind geboren was,
wat er negen maanden eerder was voorgevallen. En ontdekte ook snel wie de
vader van Arcas was. Dat bracht haar in alle staten. De ontrouw van haar
echtgenoot moest gewroken worden. En op wie kon ze zich het gemakkelijkst
wreken? Op de onschuldige Callisto. Zij veranderde haar in een berin, zodat
zij nooit nog iemand zou kunnen verleiden met haar schoonheid. En Arcas
bestemde zij voor om de wraak ten slotte helemaal te voltrekken; hij zou een
jager worden en in die hoedanigheid op de berin jagen. Zodat Callisto door
haar eigen zoon, vrucht van de overspelige Zeus, zou omgebracht worden.
Zeus ging niet helemaal akkoord met de voorbestemming van Arcas en nam hem
onder zijn hoede. Hij liet het kind opvoeden door Maia, een van zijn vroegere
geliefden. Deze Maia was de oudste dochter van Atlas en Pleione. Men noemde
die dochters dan ook de Plejaden. Ze waren met zeven: Maia, Elektra, Taigete,
Alcyone, Merope en Sterope. Omdat hun vader Atlas was, werden ze soms ook
Atlantiden genoemd. We zullen hen in het verhaal over de Plejaden tegenkomen,
want net als Callisto en Arcas zijn zij aan de hemelkoepel opgenomen.
Door haar afkomst is Maia ook verbonden met de geschiedenis van de
sterrenbeelden Kleine Beer en Draak.
Arcas groeide op, werd volwassen en werd een moedig jager.
Op een dag gebeurde het dat hij een berin achtervolgde, niet wetend dat het
zijn moeder was. Zij herkende haar zoon wél en slaagde erin hem steeds vóór te
blijven en ten slotte een tempel van Zeus binnen te vluchten. Zo ontdekte Zeus
wat er aan de hand was. Hij was ten zeerste begaan met het lot van Callisto en kon toch niet toestaan dat zijn eigen zoon een
moedermoordenaar zou worden? Dus besloot hij in te grijpen. Net op tijd
overigens, want Arcas was de berin weer op het spoor gekomen en wilde de
tempel, die door geen sterveling mocht betreden worden, binnendringen.
Zeus riep een krachtige stormwind op en voerde beiden omhoog tot in de
sterrenhemel. Daar kregen zij, dicht bij de hoogste der sterren, hun plaats. Callisto werd de Grote Beer en Arcas werd Arcturus, een heldere ster in het
sterrenbeeld Boötes. Zo staan ze dicht bijeen aan het firmament, Arcas nog
steeds jagend op de berin zonder haar ooit te kunnen naderen of treffen.
Hera was vanzelfsprekend verbolgen over Zeus' optreden en wilde alsnog de
zaak naar haar hand zetten. Veel kreeg ze niet meer gedaan. Eén zaak slechts
werd haar gegund: van de zeegoden kreeg zij de belofte dat de Berin nooit in
het verfrissende water van de oceaan mocht onderduiken. Zo komt het dat de
Grote Beer nooit ondergaat, maar een van de circumpolaire sterrenbeelden is.
Eeuwig zal ze, volgens de wens van Hera, boven de horizon moeten blijven.
Geen Beer maar een Wagen in de Indische mythologie
Zoals in enkele zeer bekende sterrenbeelden vallen ook in de Grote Beer
zeven sterren op. Wij zien daarin het beeld van een beer, tenminste de staart
en de rug van de beer, want er zijn nog veel meer sterren in dit sterrenbeeld
die tezamen een volledige beer vormen. De Indiërs zagen in die zeven
sterren geen beer, maar zeven wijzen, de zeven rishi's.
In oeroude tijden ontbrandde een strijd tussen de verheven goden en de
machten van het rijk der diepte. De wereld werd in deze strijd meegesleurd en
door geweldige vloedgolven overspoeld. De hoge goden, aangevoerd door Indra,
werden bijna door de ondermaanse legerscharen onder leiding van Vritra
overwonnen. Er restte hen niets anders dan onderhandelingen met de lage vijand
te beginnen en om vrede te verzoeken. Zij hoopten daarmee tijd te winnen om
dan later op een gunstig ogenblik de strijd te kunnen verder zetten.
De zeven heilige leraren, de zeven rishi's, werden naar
Vritra gezonden om hem over te halen het voorstel van de hoge goden te
aanvaarden.
Vritra aarzelde: "Denken jullie echt dat een verbond tussen mij en Indra
duurzaam kan zijn? Hoe kunnen twee tegengestelde machten ooit samen regeren?"
De zeven rishi's spraken met lovende woorden over de standvastige trouw van
Indra aan een gegeven woord. Ze kregen Vritra zo ver dat hij vrede wilde
sluiten. Vritra stelde echter voorwaarden en dwong die af als na te komen
belofte:
Niemand of niets mocht hem aanvallen, niet met iets droogs, niet met iets
nats, niet met stenen noch met hout, niet met een wapen, niet met een
werptuig, niet bij dag en niet bij nacht.
In naam van Indra zwoeren de zeven rishi's dat de belofte zou nagekomen
worden. Zo werd de vrede gesloten en van dan af bestuurden beide grootmachten,
Indra en Vritra, de werelden.
Maar Indra was niet gelukkig met de situatie en verdroeg het niet dat de
god van de onderwereld en de duisternis samen met hem regeerde. Hij zocht naar
een middel om de alleenheerschappij te heroveren.
Op een avond stonden Vritra en Indra naast elkaar op het strand. Zij keken
naar de door duistere wolken omgeven ondergaande zon die haar laatste zwakke stralen over de zee
uitstrooide. De schemer trad in. De wind had het schuim van de zee
tot een hoge muur opgestuwd. Indra keek ernaar en dacht:
"De schemering is niet de dag en niet de nacht, het schuim is niet nat en
niet droog, het is niet van steen en niet van hout, het is geen wapen en geen
werptuig. Schuim is het middel om mijn vijand te vernietigen."
Daarop stootte hij Vritra in het schuim. Vritra stikte.
Nauwelijks was de boze Vritra gestorven of de hemel klaarde op. De zon
scheen weer. Sterren en maan keken weer vriendelijk neer op de aarde. Een
koele bries waaide over de zeeën en de landen. Alle goden verschenen en prezen
hun vorst Indra.
Nu had Indra de vorst der duisternis, Vritra, gedood, maar snel kreeg hij
wroeging en schuldgevoelens omdat hij zijn belofte had gebroken. Hij werd
depressief en verloor alle kracht en moed. Hij vluchtte naar het einde van de
wereld en verborg zich in de stengel van een lotus. Niemand wist waar hij was.
Maar van zodra Indra was verdwenen verloor de wind zijn kracht. Hij kon
geen wolken meer voortstuwen zodat het niet meer regende. Beken en rivieren
hielden ten slotte op met stromen omdat hun bronnen verdroogden. Toen verdorde
het gras. De bomen stierven. De wereld kende nog slechts dood en ellende.
De goden gingen bij de zeven rishi's te rade. Drie dagen lang duurde hun
overleg. Hun raad was: "Kies een nieuwe wereldkoning. Alles en allen zullen
aan hem onderworpen zijn." De rishi's en de goden waren met dit besluit
tevreden. Maar opdat er niemand onder hen jaloers zou worden, besloten ze geen
god tot wereldkoning te kiezen, maar een mens. De keuze viel op Nahoesja, de
meest edele en rechtvaardige koning die in die dagen op aarde woonde.
Nahoesja was eerst niet bereid die taak op zich te nemen, omdat hij van
mening was dat een mens nooit aan de verplichtingen van het ambt kon voldoen.
maar de rishi's overtuigden hem: ze zouden zichzelf strenge boetedoeningen
opleggen om hem te ondersteunen. Zo gebeurde.
Maar amper zat Nahoesja op de verheven troon of al zijn deugden smolten als
sneeuw voor de zon. Hij zat op zachte kussens in wolken van de heerlijkste
parfums, omringd met de mooiste en lieftalligste godinnen. Hij liet zijn
omgeving verfraaien door kunstenmakers op bokkenpoten. Hij luisterde naar
verderfelijke verhalen. Hij zwolg de hemelse genoegens in zonder beperking,
totaal mateloos. Hij verdeed zijn tijd met nutteloos spel. En hij begeerde
steeds meer.
Op een dag ontmoette hij Satsji, de echtgenote van Indra.
Verblind door eigenwaan riep hij haar toe dat hij nu Indra was, meester
over mensen, goden en machten.
"Zet je naast me neer, Satsji, zei hij, en blijf aan mij zijde, want jouw
plaats is hier!" En hij verlangde dat zij hem in alles ter wille zou zijn.
Satsji schrok van deze verlangens van Nahoesja en vluchtte naar de
zeven rishi's.
Nahoesja was woest en verkeerde in alle staten omwille van de afwijzing en
de vlucht van Satsji. Hij ging zodanig tekeer dat de hele wereld schudde. De
hemelse goden snelden toe om Nahoesja te kalmeren: "Edele heerser, zeiden ze,
hou toch op met deze verschrikkelijke toorn, die helemaal niet bij u past.
Satsji is de gemalin van Indra, begeer haar niet, want je zou haar daarmee tot
echtbreuk dwingen. Wend je toch tot een andere vrouw die zich ten volle aan u
kan wijden."
Nahoesja wist echter meer van Indra dan de goden eerst wilden bekennen. Hij
wist dat Indra ooit overspel had gepleegd en zich aan een vrouw had
vergrepen. Hij reageerde dan ook furieus en riep: "Waarom zijn jullie toen
niet in opstand gekomen tegen Indra?"
De goden vreesden de woede-uitbarstingen van Nahoesja en gingen te rade bij de
zeven rishi's. Zij probeerden hen ervan te overtuigen om Satsji toch maar naar
Nahoesja te laten vertrekken, zodat de toorn van Nahoesja zou milderen. Maar
de rishi's gaven niet toe, ze hadden namelijk al overlegd hoe ze Nahoesja
zouden onttronen. "Laat Nahoesja maar razen en tieren, zeiden ze, weldra zal
hij zichzelf door zijn razernijen en begeerten in het verderf storten. Dan zal
Indra wel terugkeren op zijn hoge hemeltroon."
De zeven rishi's gaven de volgende raad mee aan de goden: "Satsji moet aan
Nahoesja laten weten dat ze bereid is om tot hem te komen, op voorwaarde dat
hij haar zelf komt halen. Indra, haar goddelijke echtgenoot, had haar vroeger
ook bij haar thuis afgehaald met een wagen getrokken door paarden. Nahoesja
moet echter laten zien dat hij machtiger is dan Indra en hij moet haar afhalen
in een wagen getrokken door ons, de zeven rishi's. Want slechts dan zal Satsji
zich laten overtuigen om naar hem te komen."
De goden haastten zich naar Nahoesja en brachten de boodschap over. Vol
trots riep hij uit dat dit een eervolle opdracht was en dat hij haar
aanvaardde en zou volbrengen. "Rijden zoals nog nooit iemand anders heeft
gereden!" riep hij, "Dat is pas rijden! Ik ben de machtigste, want niemand
heeft in een wagen gereden, getrokken door de zeven rishi's!"
Nahoesja liet onmiddellijk een wagen in gereedheid brengen en zond een
boodschapper om de zeven rishi's te halen. Hij liet hen, op hun verzoek,
eerst een offer brengen, en spande hen dan in.
Wat Nahoesja echter niet
wist, was dat de Rishi's in de vlam van het offer de god Agni hadden zien
verschijnen. Ze hadden hem de opdracht gegeven de hele wereld te doorzoeken
naar Indra. In een oogwenk was Agni weergekeerd maar had Indra niet gevonden.
Dat kwam omdat Agni wel in de lucht en op de aarde had gezocht, maar niet in
het water; omdat hij bevreesd was voor het water. Toen hadden de zeven Rishi's
hem echter zoveel moed ingesproken dat Agni opnieuw op zoek ging en bereid was
om in het water af te dalen. Daar had hij Indra gevonden, in de stengel van
een lotusbloem.
De zeven Rishi's hadden toen alle goden ontboden bij het water waarin de
lotusbloem groeide. Zelf gingen ze naar Nahoesja om zijn wagen te
trekken. De goden zongen en prezen de
heldendaden en de grote kracht van Indra. Die hoorde dat en voelde hoe hij
daardoor sterker werd en er zich een grote kracht in hem ontwikkelde. Ten
slotte was hij voldoende opgeknapt om de lotusbloem te verlaten. De goden
knielden vol eerbied neer voor hem en zeiden: "We hebben een grote vergissing
begaan door de mens Nahoesja tot wereldheerser aan te stellen. Nu heeft hij
zijn zinnen gezet op uw lieftallige eega Satsji en eist hij dat zij zijn vrouw
wordt. Daarom, Indra, verhef u en straf de misdadiger."
Nu besteeg Nahoesja de wagen en liet hem door de zeven rishi's aan de hoge
hemelbaan omhoogtrekken om Satsji te halen.
De goden smeekten Indra om Nahoesja omwille van zijn hoogmoed te straffen."
"Hoe kan ik Nahoesja straffen?" zuchtte Indra. "Hij die rijdt in de
hemelwagen, getrokken door de zeven heilige rishi's. Wie is er machtiger dan
Nahoesja? Tegenover hem ben ik klein en nietig en krachteloos!"
Maar de tocht met de hemelwagen verliep niet helemaal naar de wens van
Nahoesja. De zeven rishi's trokken de wagen niet snel genoeg. Hij werd
ongeduldig en liet de zweep knallen. Hij begon te tieren en te schreeuwen:
"Luilakken, kruip niet zo!" Hij gaf de oudste der rishi's een schop om hem tot
grotere spoed aan te zetten, maar daarmee had hij de uiterste grens
overschreden. De zeven rishi's hielden halt, keerden zich om naar Nahoesja,
strekten hun handen naar hem uit en vervloekten hem. "Wees een slang en
kruip!" riepen ze.
Door de kracht van de vervloeking stortte Nahoesja uit de wagen en viel in
de hemelruimte. Daar, als een herinnering aan zijn misbruikte macht, bleef hij
aan het hemelgewelf hangen. Tot op de dag van vandaag is hij daar te zien als
het sterrenbeeld Slang. Ook zijn wagen is er te vinden, het is het
sterrenbeeld Wagen of Grote Beer. En ter herinnering aan hun wijze daad staan
de zeven rishi's er afgebeeld als de zeven helderste sterren van het
sterrenbeeld. Daarom heeft de Wagen zeven sterren.
Indra moest, vóór hij weer op de hemeltroon kon plaats nemen, boete doen
voor zijn tekortkomingen. Maar omdat de wereld niet zonder hemelheerser kon,
was de wereld bereid om die boete op zich te nemen. De bergketenen namen een
derde van de boete op zich. Dat is de reden waarom ze grijs en grauw zijn en
vol diepe kloven en scheuren en ravijnen. De bomen namen ook een derde van de
boete op zich en dat is de reden waarom zij dorre takken dragen in hun kruinen
en vermolmt hun hout als ze gestorven zijn. De vrouwen onder de mensen namen
ook een derde van de boete op zich en daarom hebben zij elke maand hun vloed.
Dankzij het offer van bergen, bomen en vrouwen werd Indra weer geheel rein
en steeg hij op tot hoog boven de wolken in de verblijven der goden. En daar
troont hij opnieuw, naast Satsji gezeten op zijn troon, als hoogste
machthebber van de schepping.
Eertijds sprak men in Engeland in verband met het sterrenbeeld Grote Beer
over de Wagen van Koning Arthur. Arthur's Wain heette dit sterrenbeeld.
In Ierland zag men er de wagen van koning David in. Niet de Bijbelse
koning, maar een Ierse.
In Frankrijk heeft men lange tijd gesproken over de Grote Wagen, waarbij
men dan dacht aan de wagen van Boötes. Die komt te sprake in het verhaal over
dat sterrenbeeld.
In Griekse verhalen komt ook de benaming Wagen voor. Homerus beschrijft het
schild dat de vulkaangod Hephaestus voor Achilles vervaardigde:
Op de welving van het schild beeldde hij de aarde, de golvende zee, de
hemel met zon, maan en sterren af. Daar was de wentelende Beer, die zij Wagen
noemden, cirkelend in de hoogte, kijkend naar Orion. (1)
In boek vijf van de Odyssee maakt Homerus eens te meer duidelijk dat Grote
Beer en Wagen hetzelfde sterrenbeeld zijn:
Blij om die gunstige wind, spande Odysseus, de Godsman, zijn zeilen.
Vol van behendigheid richtte hij 't vlot met zijn roer. En daar zat hij,
Zonder dat slaap op zijn oogleden viel, met de ogen gevestigd,
Strak op Boötes, die laat naar de kim duikt en op de Pleiaden,
Ook op de Beer, die zij ook wel de bijnaam geven van Wagen.
Hij draait daar altijd maar rond op die plek en beloert er Orion,
Neemt ook geen deel aan Oceanus' baden. (1)
De wagen die de Grieken bedoelden met dit sterrenbeeld was een hamaxa, een
wagen op vier wielen. In het Latijn gebruikte men daarvoor de term plaustrum,
al duidden de Romeinen daar oorspronkelijk een tweewielige wagen mee aan. Om
het sterrenbeeld Wagen dan toch in overeenstemming te brengen met hun woord
plaustrum werd er gesproken over een plaustrum magnum. Dat was een wagen met
vier wielen.
In de mythe die verband houdt met het sterrenbeeld Boötes komt de Wagen ook
ter sprake. Daar is het de wagen van Icarius, waarop hij de leren zakken met
wijn had geladen. Dat verhaal is na te lezen bij
Boötes.
In Italië sprak men over Cataletto
De Portugezen hadden het over Carreta.
In Scandinavië heette het sterrenbeeld Stori Vagn, dat is: Grote Wagen.
Maar het werd soms ook aangeduid als Karl Wagen. En dan bedoelde men daarmee
de wagen van Thor, de dondergod, de wagen die getrokken werd door twee bokken.
De Goten beschouwden dit sterrenbeeld ook als Karl Wagen.
De Duitsers namen het beeld van de Wagen over, waarmee zij de wagen van
Thor voor ogen hadden. Maar in Duitsland sprak men ook over de Himmelwagen, en
dan dacht men niet aan de wagen van Thor, maar aan de wagen waarin de profeet
Elia ten hemel voer.
Uit 2 Koningen 2, 1-12
De tijd was niet ver meer dat de heer Elia in een stormwind in de hemel
zou opnemen. Elia en Elisa stonden op het punt uit Gilgal te vertrekken, maar
Elia zei tegen Elisa: "Blijf jij hier, de Heer wil dat ik naar Betel ga."
Elisa antwoordde: "Zo waar de Heer leeft, en zo waar u leeft, er is geen
denken aan dat ik u alleen laat gaan." Zo gingen ze samen op weg naar Betel.
De profeten uit Betel kwamen Elisa vanuit de stad tegemoet en zeiden tegen
hem: "Weet u wel dat de Heer vandaag uw meester van u zal wegnemen?" "Ja, ik
weet het, antwoordde hij, zegt u maar niets."
Elia zei tegen Elisa: "Blijf jij hier, Elisa, de Heer wil dat ik naar
Jericho ga." Maar Elisa antwoordde: "Zo waar de Heer leeft en zo waar u leeft,
er is geen denken aan dat ik u alleen laat gaan." Zo gingen ze samen naar
Jericho. De profeten uit Jericho kwamen naar Elisa toe en zeiden tegen hem:
"Weet u wel dat de Heer vandaag uw meester van u zal wegnemen?" "Ja, ik weet
het, antwoordde Elisa, zegt u maar niets."
Elia zei tegen Elisa: "Blijf jij hier, de Heer wil dat ik naar de
Jordaan ga." Maar Elisa antwoordde: "Zo waar de Heer leeft, en zo waar u
leeft, er is geen denken aan dat ik u alleen laat gaan." Zo gingen ze samen
verder.
Bij de oever van de Jordaan hielden ze stil. Vijftig profeten die hen
waren gevolgd bleven op een afstand staan kijken. Elia deed zijn mantel af en
vouwde hem dubbel. Hij sloeg ermee op het water, waarop het naar links en naar
rechts wegvloeide en zij tweeën droog konden oversteken.
Terwijl ze overstaken vroeg Elia aan Elisa: "Wat kan ik nog voor je doen
voor ik van je word weggenomen?" Elisa antwoordde: "Laat mij dubbel in uw
geest delen." "Je vraagt iets heel moeilijks, zei Elisa, als je ziet hoe ik
van je word weggenomen, zal je wens vervuld worden, maar als je het niet ziet,
gebeurt het niet." En terwijl ze liepen te praten, werden ze plotseling uit
elkaar gedreven door een wagen van vuur, met paarden van vuur ervoor, en Elia
werd in een stormwind meegevoerd naar de hemel. Elisa zag het gebeuren en riep
uit: "Vader, vader! Strijdwagen en ruiterij van Israël!" Toen hij Elia niet
meer kon zien, scheurde hij zijn kleren.(2)
Hemelwagen is ook de Poolse benaming voor dit sterrenbeeld: Woz Niebeski.
In Noorwegen kende men de Wagn ook wel toe aan Thors vader, en dan was het
natuurlijk Wodans Wagen of Odins Wagen.
In middeleeuwen, renaissance en nieuwe tijd werd de Wagen geacht in het
bezit te zijn van koning Arthur of van Karel de Grote. Bij Shakespeare vinden
we daarvan een aanduiding. Hij heeft het over CHARLES WAIN. Dat is dus de
wagen van Karel de Grote.
Hoe komt het dat men deze Wagen toeschreef aan koning Arthur?
Hoogstwaarschijnlijk omdat men de term Arcturus' wagen (Arcturus is Boötes)
verstond als Arthurs Wagen.
En wat komt Karel de Grote daar dan bij doen? In veel legenden is er een
duidelijke verwantschap tussen Arthur en Carolus Magnus, zodat de zeven
sterren ten slotte aan deze Karel werden toegewezen.
Met Karel de Grote komen we bij Antwerpen.
Dat Karel de Grote veel betekend heeft voor Antwerpen is niet zo duidelijk,
vermits Antwerpen pas enkele eeuwen na Karels dood een belangrijke stad werd.
Wie echter de geschiedenis van Antwerpen erop naleest, komt tot de
ontdekking dat opkomst en grootheid van Antwerpen voor een groot deel aan
Karel de Grote te danken zijn. Weliswaar onrechtstreeks. Het zijn Karels
kleinzonen die de aanzet gegeven hebben. In 843 verdeelden zij hun erfenis in
drie. Lodewijk de Duitser kreeg het gebied ten oosten van de Rijn. Karel de
Kale nam het westelijke deel van de zee tot aan de Schelde. Lotharius stelde zich
tevreden met het middelste deel. Zo werd de Schelde een grensrivier.
Toen later de Duitse keizer zijn bezittingen uitbreidde tot aan de Schelde,
werd deze rivier de grens tussen het Duitse en het Franse rijk.
In 980 werd Antwerpen een versterkt centrum, het moest een uitvalspunt
worden om de grens tussen beide staten te beschermen. Antwerpen behoorde tot
het Duitse Rijk, Linkeroever of Sint-Anneke was voor de Antwerpenaren en
andere Brabanders eeuwenlang 'buitenland', omdat
het behoorde tot Vlaanderen en dus deel uitmaakte van Frankrijk.
Met de versterking begon Antwerpen zich ook meer en meer als een identiteit
te beschouwen. Het werd een stad. Met een stadzegel.
Op het oudste stadszegel, gehecht aan een oorkonde van 17 maart 1232, staat
rechts de stadsmuur afgebeeld, links een arm met een vlaggenstok met een wimpel
eraan. Erboven en links van de wimpel staan zes sterren. In de
zegelbeschrijving wordt steeds maar weer uitgebreid uit de doeken gedaan wat
er op het stadszegel te zien is en wat het betekent, maar over de zes sterren
op het oudste Antwerpse zegel is geen uitleg te vinden. Wie echter aandachtig
kijkt, ziet dat de zes sterren overduidelijk in dezelfde vorm staan als de
sterren van de Grote Beer; Eén ster ontbreekt echter. Vermoedelijk stond die
dicht bij de rand, tussen de letters. Of stond ze achter de toren.
Maar waarom die sterren, op het stadszegel staan en of ze werkelijk de
sterren van de Grote Beer afbeelden, daarover kan men niets met zekerheid
zeggen. Hebben ze toch iets te maken met Karels Wagen?
Een beer? Een wagen? Neen, een ploeg.
Dit sterrenbeeld wordt ook de Ploeg genoemd, en dan vooral in Engeland. Het
ziet er dan zo uit:
De drie sterren op een rij (Benetnash, Mizar en Alioth) zijn het span ossen
dat de ploeg trekt. De vier sterren van het trapezium (Megrez, Dubhe, Merak,
Phekda) vormen de ploeg. Dit beeld was onder deze vorm reeds in de klassieke
Oudheid bekend. De ossen die de ploeg trekken heetten er "Triones". De naam
van het volledige sterrenbeeld werd daarvan afgeleid en verwees tevens naar
het aantal sterren: SEPTENTRIONES, 'de zeven sterren en/van de drie'.
Met de drie ossen voor de ploeg wordt tevens verwezen naar het sterrenbeeld
Ossenhoeder, dat we ook kennen als Boötes. Al heeft Boötes als dusdanig in de
mythologie niets te maken met een beer of een ploeg. Maar de helderste ster
van dit sterrenbeeld is de ster Arcturus die we al eerder in dit verhaal over
de Grote Beer hebben ontmoet. Arcturus is Arcas, de zoon van berin Callisto.
Van jager op zijn moeder is hij nu hoeder van ossen geworden. En om de
verwarring tussen jager en hoeder nog wat groter te maken wordt hij ook wel
eens 'Hoeder van de Beer' genoemd.
Terug naar de naam SEPTENTRIONES.
De Oud-Latijnse naam Septentriones ligt aan de oorsprong van de
aardrijkskundige benaming voor het noorden. In het Nederlands niet zo bekend,
maar in het Frans en het Engels wel, en tot op vandaag in gebruik.
De zeven sterren van de Grote Beer draaien onophoudelijk rond de
hemelpool, die vereenzelvigd werd met het rijk van de koude, waar trouwens die
koude noordenwind vandaan komt.
Het werd gebruikelijk om het noorden aan te duiden met de naam van het
sterrenbeeld. Septentriones werd equivalent aan en synoniem voor het noorden.
In het Frans werd dit septentrion. Deze benaming gebruikte Jozef Deleu als
titel voor het cultuurtijdschrift dat hij in Frankrijk laat verschijnen en
waarin hij bericht over het cultuurleven in de Nederlanden, die (koude) landen
ten noorden van Frankrijk.
Op oude land- en hemelkaarten vind je meer dan eens de naam Septentrio om
het noorden aan te duiden.
SEPTENTRIO en POLARIS zijn twee benamingen voor het noorden. De eerste
duidt op de zeven sterren van het sterrenbeeld Ploeg die dicht om de Poolster
draaien. Dankzij hen vind je dus gemakkelijk het noorden, mocht je het kwijt
zijn.
De tweede benaming houdt verband met de Poolster. Die maakt deel uit van
het sterrenbeeld Kleine Beer en duidt bijna perfect het werkelijke noorden
aan. Of laat zien waar het verlengde van de aardas te vinden is.
Er is nog een derde naam. Die luidt ARCTICA. Die duidt ook de gebieden
aan die in de buurt van de Noordpool liggen. Ook deze naam is verwant aan en
afgeleid van het sterrenbeeld Grote Beer.
Het land waaruit die beer afkomstig was, bevindt zich in Arcadië in
Griekenland, het noorden van de Peloponnesus. Het is het mooie en landelijke
en volgens dichters lieflijke Arcadië. Volgens sommige auteurs echter ook een
achterlijk en boers land. Dat land werd genoemd naar Arcas, de zoon van Callisto
(de berin). Het is deze Arcas die als de ster Arcturus in het sterrenbeeld
Boötes is te vinden. Het is ook deze Arcas die zijn naam heeft gegeven aan wat
wij nu kennen als Arctica, het poolgebied in het noorden. Als tegenpool kennen we
dan ook Antarctica, het zuidpoolgebied dat dus in feite heet: Tegen-Arcas. Of
tegenovergestelde van Arcadië. En dat is ook zo.
Het Schip van Sint Pieter
"Liefde gaf je duizend namen" zongen we vroeger in meer kerkelijke
omstandigheden. Het moet zijn dat de Grote Beer destijds ook heel geliefd was,
want ook hij draagt vele namen. Naast de al genoemde in vorige paragrafen
kennen we dit sterrenbeeld ook nog onder de namen: STEELPAN, SAUSPAN, CASSEROLE, BROEDKIP, GROTE POLLEPEL, WAGEN VAN SINT JOZEF, SCHIP VAN SINT
PIETER en nog andere namen.
Over dat Schip van Sint Pieter wat meer.
Op het einde van de zestiende eeuw, toen de belangstelling voor de
astronomie hoog oplaaide, meende de katholieke kerk ook hier aan kerstening te
moeten doen. De astronoom Julius Schiller hertekende de hele hemelkaart en gaf
alle sterrenbeelden Bijbelse of christelijke namen. Hij hertekende ook alle
sterrenbeelden in hun nieuwe afbeelding. Een groot succes is zijn werk niet
geworden. Maar het is een perfecte illustratie van hoe de katholieke kerk
vanuit dezelfde idee als de Grieken de hemelkoepelgestalte gaf.
Julius Schiller vervaardigde zijn Coelum Stellatum Christianum in 1627. De
twaalf tekens van de Dierenriem zijn hier natuurlijk de twaalf apostelen. De
Draak werd de moord op de Onnozele Kinderen. Hercules werd Driekoningen.
Pegasus werd de engel Gabriël. Als hoogste aan de hemel troont de aartsengel
Michaël met het vlammende zwaard in de ene hand, de weegschaal in de andere.
Michaël was ooit de Kleine Beer.
Andreas Cellarius gaf deze gekerstende atlas "Atlas Coelestis seu Harmonia
Macrocosmica" uit in Amsterdam in het jaar 1660. In deze atlas is de Grote
Beer getransformeerd tot het schip van de heilige Petrus. het beeld is
afkomstig uit het verhaal over de wonderbare visvangst. Maar misschien
verwijst het ook naar dat schip dat ook wel eens vereenzelvigd wordt met de
katholieke kerk zelf. Het is het schip dat allen veilig naar de enige hemelse
haven kan voeren. Waar de toegang bewaakt wordt door de heilige Michaël, de
'wachter aan de poort".
Lucas 5, 1-11
Toen hij eens aan de oever van het Meer van Gennesaret stond en het volk
zich om hem verdrong om naar het woord van God te luisteren, zag hij twee
boten aan de oever van het meer liggen; de vissers waren eruit gestapt, ze
waren bezig de netten te spoelen. Hij stapte in een van de boten, die van
Simon was, en vroeg hem een eindje van het land weg te varen; hij ging zitten
en gaf de menigte onderricht vanuit de boot. Toen hij was opgehouden met
spreken, zei hij tegen Simon: "Vaar naar diep water en gooi jullie netten uit
om vis te vangen." Simon antwoordde: "Meester, de hele nacht hebben we ons
ingespannen en niets gevangen. Maar als u het zegt, zal ik de netten
uitwerpen." En toen ze dat gedaan hadden, zwom er zo'n enorme school vissen in
de netten dat die dreigden te scheuren. Ze gebaarden naar de mannen in de
andere boot dat die hen moesten komen helpen; nadat dezen bij hen waren
gekomen, vulden ze de beide boten met zo veel vis dat ze bijna zonken. Toen
Simon Petrus dat zag, viel hij op zijn knieën voor Jezus en zei: "Ga weg van
mij, Heer, want ik ben een zondig mens." Hij was verbijsterd, net als allen
die bij hem waren, over de enorme hoeveelheid vis die ze gevangen hadden; zo
verging het ook Jakobus en Johannes, de zonen van Zebedeüs, die met Simon
samenwerkten. Jezus zei tegen Simon: "Wees niet bang, voortaan zul je mensen
vangen." En nadat ze de boten aan land hadden gebracht, lieten ze alles achter
en volgden hem.(2)
KALEVALA
In het grote epos der Finnen, de Kalevala, spelen de sterren een
belangrijke rol. Hoe kan het dan ook anders of de Grote Beer, die daar zo
helder en hoog aan de hemel staat in dat koude noorden, moet wel in het epos
meespelen.
In het eerste uittreksel uit de Kalevala is Väinämöinen aan het woord. Hij
wacht in de moederschoot op de verlossing:
"Maan, verlos mij! Zon, bevrijd mij!
Voer o grote hemelbeer mij
door de vreemde dichte deuren,
door de ontbrekende poorten,
breng mij uit het klein verblijf nu,
breng mij uit de enge woning,
dat op aarde vrij ik gaan kan,
vrij bewegen als een mens mij,
dat ik stil de maan zie rijzen,
dat ik zonnebaan aanschouwe,
dat mijn blik de beer kan volgen,
alle sterren flonkering schouwe!"(3)
Amper is Väinämöinen geboren of hij richt zijn blik omhoog:
Kruipt het land op op zijn knieën,
heft zich op met beide handen,
richt zijn oog naar 't stralend zonlicht,
ziet de zilveren glans van 't maanlicht,
ziet de beer in sterrenschittering,
alle sterren diep geflonker.(3)
Volgens de Finse overlevering zijn de sterren van de Grote Beer, en vooral
de Poolster in de Kleine Beer, jonge mooie meisjes die zeer bekwaam zijn in
het spinnen en het weven. Dit staat beschreven in de aanhef van de achtste
rune:
Noordlands wonderschone jonkvrouw,
sieraad van het land en water,
glansde aan de hemelkoepel
op de regenboog gezeten,
stralend in haar licht-gewaden,
in haar glanzend lichte kleedje;
weeft een weefsel van puur goudstof,
weeft daarin ook zilverdraden;
zuiver goud was hare weefspoel
en de weverskam van zilver.(3)
Väinämöinen is op weg gegaan naar de smid Ilmarinen. Terwijl hij te paard
gezeten op reis is, zingt hij:
"Ving de oude Väinämöinen
kundig aan een lied te zingen,
zong een mooie sparrenboom daar,
bloeiend en met gouden twijgen,
tot de hemel reikt het topje,
rechtstreeks reikt het in de wolken,
in de luchten gaan de takken,
breiden uit zich aan de hemel."
Zong dan verder tovervaardig,
zong een maan om zacht te schijnen
in de sparrentop, de gouden,
zong in twijgen Grote Beer daar.(3)
Tegen Ilmarinen vertelt Väinämöinen het volgende:
"Veel heb ik jou te vertellen:
in het Noordland is een jonkvrouw,
in het koude dorp een meisje
dat geen vrijer zich wil voegen,
dat de beste man versmaadt zelfs.
Wel de helft van 't Noordland prijst haar
als de allerschoonste jonkvrouw.
Van haar slapen straalt het maanlicht,
van haar borst het licht der zonne,
van haar schouders 't hemelbeer licht,
wan haar rug wel zeven sterren.
... 'k Weet nog van een ander wonder:
sparrenboom met kroon vol bloesem
bloesemkroon en gouden twijgen
aan de rand van Osmo's velden,
in de top straalt maanlicht glanzend,
't licht van Grote Beer in twijgen."(3)
De smid Ilmarinen wil de Sampo smeden:
Op de derde dag dan weder
buigt de smeder Ilmarinen
zich voorover om te kijken op de bodem van zijn vuurhaard;
uit de vuurgloed rijst een koe op,
stralend goud zijn hare hoornen,
Hemel-Beer straalt op haar voorhoofd,
op haar kop het rad der zonne. (3)
De Grote Beer op een lijkbaar in Arabië.
Daar is dit sterrenbeeld geen beer, maar een baar. En meer specifiek een
lijkbaar. Sommigen noemden het een doodskist. Die is dan ook nog eens
vergezeld van klaagvrouwen. De Arabieren zagen in de drie sterren die bij ons
de staart van de beer vormen drie klagende en rouwende vrouwen. Samen met de
baar vormen ze een plechtige lijkstoet die traag omheen de Poolster trekt.
De Poolster was Al Jadi, de moordenaar van Al Na'ash. En de drie
weeklagende vrouwen zijn de dochters van Al Na'ash. Zij voeren het lijk van
hun vader mee en trekken zo klagend rondom Al Jadi, zinnend op wraak.
Voor de Arabieren is dit sterrenbeeld een voorbeeld van traagheid, zelfs
van luiheid. Omdat het zo traag om de Poolster draait. Een groot verschil met
die andere visie waarin men de sterren van dit sterrenbeeld 'dansers om de
hemelpool' noemt.
DE STERREN VAN DE GROTE BEER
DUBHE
Alfa Ursae Maioris heet ook Dubhe en is de helderste ster van dit
sterrenbeeld, gelig van kleur. Haar naam luidt voluit: THAR
AL DUBB AL AKBAR. Dat wil zeggen: de rug van de Grote Beer; Wij zien één ster,
maar in feite zijn het er twee. Het is dus een dubbelster. De twee sterren
draaien om elkaar heen rond een denkbeeldig middelpunt. Een omloop duurt 44
jaar.
In India heet deze ster Kratu, en is één van de zeven rishi's.
Deze ster is 107 lichtjaar van de aarde verwijderd.
MERAK
Merak is de tweede helderste ster - Bèta Ursae Maioris - groenwit van kleur. Deze ster duidt het
midden van de rug van de beer aan. De naam betekent 'lende'.
In Griekenland heette deze ster Helike, naar de plaats waar Callisto werd
geboren. De Grieken noemden het hele sterrenbeeld oorspronkelijk Helike.
In India is dit Pulaha, een van de zeven rishi's.
Deze ster staat op 78 lichtjaar van ons, maar nadert met een snelheid van
bijna 30 kilometer per seconde.
PHEKDA
Phekda, Gamma Ursae Maioris, is geel zoals topaas en duidt de klauw van de beer aan.
De naam betekent "dij".
In India is het de rishi Palustya
Ze staat op ongeveer 90 lichtjaar van de aarde.
MEGREZ
Megrez betekent 'knots' en is bleek geel. De 'knots' is in feite de
staartwortel van de beer. Deze ster heet ook Gamma Ursae Maioris.
In India is dit de rishi Atri.
ALIOTH
Epsilon Ursae Maioris heet ook Alioth en is de staart van de beer.
In India is dit de rishi Angiras
BENETNASH
Eta Ursae Maioris - ook Alkaid genoemd of Benetnash - is het puntje van de staart. Het is een schitterend witte ster.
De oorspronkelijke benaming luidde: KAÏD BANAT AL NA'ASH, wat zoveel betekent
als 'voogd van de dochters van de baar'. Over welke dochters het gaat,
dat lazen we in het verhaal dat de Arabieren over dit sterrenbeeld vertellen.
Ook in het Finse epos Kalevala
wordt er over dochters gesproken in verband met dit sterrenbeeld.
In India is dit de zevende rishi: Marici.
MIZAR
Dit is Dzèta Ursae Maioris. Mizar betekent 'gordel'. Het is een helderwitte ster. Het bijzondere aan Mizar is dat deze ster vergezeld is van een ruitertje dat de naam ALCOR
draagt. Wie goede ogen heeft ziet het ruitertje met het blote oog, anderen
moeten zich behelpen met een verrekijker of een sterrenkijker.
In India is dit rishi Vashishtha
ALCOR
Volgens de overlevering is Alcor een ruiter die het paard Mizar berijdt. De
Latijnen noemden deze ster EQUES STELLULA ofte "kleine sterrenruiter". In
Engeland noemt men deze ster: "Jack on the middle horse".
Er wordt wel eens beweerd dat wie deze twee sterren met het blote oog kan
onderscheiden over een goed gezicht beschikt. Dat kan kloppen, al is het niet
zo moeilijk, zekert niet in woestijngebieden en donkere omgevingen. In een
stadsgebied of in streken waar veel strooilicht is, is het wél heel moeilijk
om Alcor van Mizar van elkaar te onderscheiden.
In Oud-Griekse tijden heette het dat deze ster een van de verloren gewaande
Plejaden was. het zou met name Electra geweest zijn die tot hier was gedwaald.
In die tijden had ze de gestalte van een vos aangenomen en heette ze als ster
"Alopex" (vos).
In sommige Duitse streken heet Alcor "Hans Duimpje". Die Hans Duimpje was
een voerman. Op een dag liet hij de here God, die vermoeid was van een lange
tocht op aarde, op zijn wagen meerijden. Als beloning wilde God hem het
hemelse rijk schenken, maar Hans Duimpje wilde liever met de wagen blijven
rijden, van oost naar west tot in de eeuwigheid. God vervulde zijn wens en
zette hem op het hoogste paard aan de hemel, waar Hans nog steeds de Wagen ( =
Grote Beer) van oost naar west rijdt.
In een andere legende lezen we dat Hans Duimpje niet beloond werd, maar als
straf voor eeuwig aan de hemelkoepel met de wagen moest rijden. Waarom? Omdat
hij een dienst ten opzichte van Christus verwaarloosd zou hebben.
In een Oud-Duitse legende legende wordt verteld dat deze ster een teen is.
Van wie? Van de reus Orwandil, die we ook kennen als
Orion. Op een keer werd Orwandil door de koude verrast en raakte een van zijn twee grote tenen
bevroren. Thor brak de teen af en wierp hem omhoog. daar ligt hij nu, dicht
bij het ijzige noorden, op de rug van het middelste paard van de Wagen.
DE VLIEGENDE STER
In de Grote Beer is er ster die men de Vliegende Ster noemt. The runaway
star. Ze is van magnitude 6.5 en dus niet met het blote oog te zien. Ze is
bijzonder snel. In 1842 berekende Argelander haar snelheid. In 185.000 jaar
zou ze de hele hemelsfeer doorlopen. Daardoor zou ze over 6.000 jaar zelfs
niet meer in het sterrenbeeld Grote Beer te vinden zijn, maar in het
sterrenbeeld Coma Berenices (Haar van Berenice). Hoe snel gaat ze? Ze haalt
350 km per seconde. Dat is 1.260.000 km per uur.
Tot enkele jaren geleden was dit de snelst bewegende ster die gekend was.
helaas voor haar is er nu minstens één ster ontdekt die nóg sneller is.
(1) Vertaling van Aegidius Timmerman
(2) Uit De Nieuwe Bijbelvertaling, Katholieke
Bijbelstichting 's-Hertogenbosch en Vlaamse Bijbelstichting, Leuven, 2005
(3) Tekst overgenomen uit 'Kalevala', uitgeverij Vrije
Geestesleven, vertaling Mies le Nobel.
De namen van de sterren in de belangrijkste sterrenbeelden
Een beknopt overzicht van de sterrenbeelden die in de lessen astronomie aan
bod komen
.JPG)