AGNES, 21 januari

Luc Cielen in Rinkkrant 817 van 14 januari 2005

LEVEN EN LEGENDE

         Agnes was 12 (misschien 13) jaar oud toen ze op een dag met haar dienstmaagd van de school kwam en werd aangesproken door de zoon van de prefect die verliefd was op haar. Hij wilde met haar trouwen en als ze ja wilde zeggen, dan zou ze diamanten krijgen en in grote rijkdom kunnen leven. Maar Agnes weigerde. Ze zei dat ze zich al verloofd had met iemand anders, die bovendien haar veel meer te bieden had. Hij belichaamde de ware verloofde die aan minstens vijf eisen moest voldoen: hij was uit een nobel ras, was onvoorstelbaar mooi, was rijk, was dapper en sterk en was een en al liefde. “Deze man, zei Agnes, wordt bewonderd door zon en maan, zijn rijkdom is onuitputtelijk, hij kan zelfs de doden tot leven wekken, en zijn liefde is groter dan van enig ander mens. Hij heeft zijn ring aan mijn vinger gestoken, hij heeft me een ketting vol edelstenen om de hals gehangen en hij heeft me gekleed met een gouden kleed. Hij heeft me wel verplicht om van niemand anders te houden dan van hem. Ik heb me al aan zijn liefkozingen overgegeven en zich verbonden met zijn lichaam. Hij heeft me ook een grote schat getoond, die ik zal krijgen als ik hem trouw blijf.”

 

         De zoon van de prefect was zo gegrepen door deze woorden, dat hij ziek werd van liefdesverdriet. Zo erg, dat hij er bijna aan stierf. Daarop ging de prefect zelf naar Agnes en vroeg of zij zich toch niet wilde verloven met zijn zoon. Maar Agnes antwoordde dat zij dat onmogelijk kon doen. Toen vroeg de prefect: “Maar wie is dan uw verloofde?” “Christus,” antwoordde zij.

 

         De prefect begon haar uit te horen om te weten te komen wie die Christus was. Bij kleine beetjes, en dankzij bedreigingen, vernam hij de ware toedracht. “Dan moet je kiezen, zei hij, ofwel offer je aan Vesta, samen met de maagden in haar tempel, omdat je toch zo graag maagd wil blijven, ofwel laat ik je opsluiten bij de prostituees.”

“Ik offer niet aan uw godin, maar ik laat me ook niet behandelen als een hoer, zei Agnes, want ik heb een goddelijke bewaker bij me die me zal beschermen.”

 

         De prefect liet haar de kleren van het lijf rukken en liet haar, gans naakt, naar een bordeel brengen. Maar zie, de haren van Agnes begonnen wonderbaarlijk snel te groeien en bedekten al gauw haar hele lichaam. Een man die naar haar keek, toen ze nog net niet helemaal ‘behaard’ was, en dus een glimp van haar opving, werd op slag blind. Toen Agnes het bordeel binnenkwam stond daar een engel van wie een goddelijk licht uitging en die haar omkleedde met een stralend wit kleed.

 

         De zoon van de prefect leek na verloop van tijd zijn verdriet toch te boven te komen, want het verhaal vertelt dat hij op een dag naar het bordeel kwam, samen met enkele vrienden, met de bedoeling zich aan Agnes te vergrijpen. Toen ze de kamer van Agnes binnenkwamen, schrokken ze zo hard van het licht, dat ze hals over kop wegvluchtten. Voor de nog erg verzwakte zoon van de prefect was dit helaas iets teveel, hij stierf ter plekke.

Wenend en huilend stormde de prefect daarop het bordeel binnen, beschuldigde Agnes ervan zijn zoon te hebben vermoord door haar magische krachten en smeekte haar nu om zijn zoon weer levend te maken. Agnes knielde bij het ontzielde lichaam neer en bad korte tijd met grote overgave. En zie, de jongeling opende de ogen, keerde weer onder de levenden, tot grote vreugde van de vader, en begon Christus te loven, tot groot verdriet van de vader.

 

         Ondertussen was een massa volk bijeen gestroomd bij het bordeel. Enkele Romeinse priesters bevonden zich tussen de mensen. Toen ze het wonder zagen, begonnen ze te krijsen en te roepen dat Agnes door haar toverkunsten de mensen verleidde en van het ware geloof afbracht. De menigte begon mee te huilen met de priesters. De prefect, die nu eigenlijk wel bereid was om Agnes te danken en haar in eer te herstellen, durfde niet tegen het gepeupel ingaan en leverde Agnes over aan Aspasius, een luitenant van zijn wacht. Die maakte er korte metten mee. Hij liet een brandstapel oprichten en toen het vuur knetterde, liet hij Agnes erin gooien. Maar amper was dat gebeurd, of de vlammen spreidden zich aan weerskanten van het lichaam uit en verbrandden al degenen die er rond stonden, terwijl ze Agnes geen haar krenkten. Aspasius was verbouwereerd, maar herstelde zich gauw en liet een van zijn soldaten zijn dolk in haar hals steken, zodat ze op die manier de geest gaf. De familie en de christenen die haar wilden begraven, werden door de woedende omstaanders bekogeld met stenen. Haar zus Emerantiana, die nog even bij het graf bleef staan om haar zus te bewenen, draaide zich om en begon de mensen allerlei verwijten naar het hoofd te slingeren. De woede van het volk richtte zich nu tegen haar en men stenigde haar. Daarop beefde de aarde en een goddelijke bliksemschicht sloeg neer tussen het volk en doodde vele mensen. De anderen sloegen op de vlucht en lieten het graf over aan de familie. Emerentiana werd naast Agnes begraven.

 

         Toen de ouders acht dagen later het graf bezochten, zagen ze een maagdenkoor uit de hemel neerdalen. Temidden van hen was Agnes, met aan haar zijde een lammetje, zo wit als sneeuw (in een ander verhaal zijn het twee lammetjes). Dat is de reden waarom het feest van Agnes een octaafdag heeft: acht dagen na haar feest wordt zij nogmaals herdacht (28 januari).

 

         Dit alles gebeurde in Rome in het jaar 305 (of was het 309?), in elk geval tijdens de regeerperiode van keizer Constantijn de Grote, die een dochter had die Constantia heette. Zij hoorde van die verschijning en wilde daarom ook naar het graf van Agnes om er te gaan bidden, want zij leed aan een kwaadaardige, ongeneeslijke ziekte: melaatsheid. Toen ze gebeden had, hoorde ze de stem van Agnes zeggen: “Houd vol, Constantia, en je zal genezen.” De volgende morgen was ze genezen, en als dank liet ze boven het graf een basiliek bouwen, met daarbij een klooster waar vrome maagden konden leven zoals Agnes, als bruiden van hun goddelijke Heer.

 

Agnes wordt meestal afgebeeld met een trouwring aan de vinger. Hoe dat komt, vertelt de volgende legende. Een priester in haar basiliek voelde een onweerstaanbare drang om toch in het huwelijk te treden. Hij vroeg daarom aan de paus of hij bij wijze van uitzondering mocht trouwen. De paus zei: “Neem deze trouwring en ga naar het beeld van Agnes en vraag het haar.”

 

De priester deed zoals de paus had gezegd. Het beeld van Agnes boog zich plots voorover, strekte de hand uit, nam de trouwring van de priester en stak die aan de eigen ringvinger. Op slag was de priester ook genezen van zijn trouwplannen.

         Een andere legende vertelt dat de basiliek van Agnes na verloop van tijd erg onderkomen was en stilaan tot een ruïne verviel. De paus gaf toen aan een priester de trouwring met de opdracht om voor de basiliek te zorgen als ware het zijn bruid. De priester gaf de ring aan het beeld van Agnes. Dat nam de ring aan en schoof hem aan de ringvinger.

 

         De verering van Agnes verspreidde zich razendsnel, zo ook haar gebeente. Er waren al snel zoveel relikwieën van haar, dat men er gemakkelijk enkele Agnessen mee kon wedersamenstellen.

 

Het mag duidelijk zijn dat haar hele bestaan zuiver legendarisch is.

Op de plaats waar indertijd het bordeel stond, bevindt zich nu de kerk ‘Sant’Agnese in Agona’ aan de Piazza Navona. Boven haar graf aan de Via Nomentana verrees de basiliek ‘Sant’ Agnese fuori le Mura’.

 

Op haar feestdag (21januari) daalt men af in de Sint-Agnescatacombe, waar twee lammeren gezegend worden. Die twee lammeren zullen de wol leveren voor het pallium, dit is de witte wollen schoudermantel van de paus en de aartsbisschoppen, met afhangende stroken op rug en borst met daarop zes zwarte kruisjes.

 

De feestdag van Sint Agnes heet in Vlaanderen ook Nietendag (van Sint Agniet). De mannen moeten dan geschenken geven aan meisjes en vrouwen. Het Universiteitsmuseum van Amsterdam was vroeger een Agnietenklooster.

Agnes is de patrones van meisjes en kinderen, van tuinlieden, en vooral van de kuisheid.

DE NAAM AGNES

Agnes komt ofwel van het Grieks Hagnos (= rein) ofwel van het Latijnse Agnus (lammetje)

In het Nederlands: Agnes en Agneta. In het Frans: Agnès, Inès. In het Italiaans: Agnese. In het Pools: Agnieszka. In het Portugees: Inês en Inez. In het Spaans: Inés en in het Tsjechisch: Anežka

Van Agnes afgeleide voornamen in Nederland en België: Agnella, Agnieta, Agneta, Agniet, Agniëta, Agnita, Neesje, Neeske, Nessy, Nieske, Agnis, Inez, Iñes, Inneke, Ineke (Inneke en Ineke kunnen ook van Catharina afgeleid zijn), Nete, Inès (66e voornaam in top-100 van Belgische Voornamen in 2000) en Ines (82e in de top-100)

Familienamen in België, afgeleid van Agnes: Agnes (2), Agneta (2), Agnès (8), Agnese (1), Inés (1), Agniez (5), Anhes (18), Anneet (47), Agnees, Agneesens (50), Agneessens (533), Agnessens (37), Agnessen (52), Agnessenn (4), Anneesens (4), Anneessens (104) - er leefde in de 17e-18e eeuw in Brussel een Anneessens, die er nu als volksheld bekend staat. Er is ook een Brusselse barokarchitect van die naam - , Agnesi, Neeteson (4).

ANDERE BEKENDE FIGUREN MET DE NAAM AGNES

Agnes van Bohemen: dochter van koning Ottokar I van Bohemen, 1205-1282, zus van koning Wenceslas I (bekend uit het Engels kerstlied: ‘Good King Wenceslas looked out’). Werd door de huidige paus op 12 november 1989 heilig verklaard, 5 dagen voor de Fluwelen Revolutie. Patrones van Tsjechië.

Agnes van Assisi: zus van Franciscus en Clara. Was op 15-jarige leeftijd van huis weggegaan om haar zus Clara te volgen en werd zo de eerste novice van het clarissenklooster. Haar ouders lieten haar terug naar huis halen, maar dat lukte niet, zelfs twaalf sterke mannen kregen haar niet meegesleurd.

Agnesi, Maria Gaetana (1718-1799) is een Italiaanse wiskundige die ook een eigen hospitaal stichtte.

Bernauer, Agnes, de dochter van een badmeester (of barbier) in Augsburg, die in 1432 in het geheim huwde met de jeugdige hertog Albrecht III van Beieren-München. Albrechts vader deed vergeefs moeite het huwelijk te laten ontbinden. Hij liet toen, tijdens de afwezigheid van zijn zoon, Agnes gevangen nemen en haar op beschuldiging van toverij voor het gerecht brengen, waarna zij op 12 oktober 1435 in de Donau werd verdronken. Albrecht keerde zich daarop van zijn vader af, maar verzoende zich al snel met hem. In 1436 trouwde Albrecht met Anna van Brunswijk. Het gebeente van Agnes liet hij in 1447 in Straubing bijzetten. Deze geschiedenis heeft veel schrijvers en muzikanten geïnspireerd. Onder meer Carl Orff die dit thema uitwerkte tot de opera Die Bernauerin (1946). Het gegeven is ook verwerkt in een groot aantal volksliederen en balladen, o.a. door Otto Ludwig.

Agnes Frey: echtgenote van Albrecht Dürer, tijdgenoot van Luther en bezoeker van Antwerpen waar hij enkele tekeningen maakte.

Agnes Martin is een hedendaagse schilder uit Canada.

Agnes Sorel, ook gekend als Madame de Beauté (1420-1450), gunstelinge van de Franse koning Karel VII, die zij kon overhalen om de strijd tegen de Engelsen voort te zetten, tijdens de Honderdjarige Oorlog).

Agnès Varda, Belgisch-Franse filmregisseuse, echtgenote van cineast Jacques Demy (Les Parapluies de Cherbourg).

De tegenwoordig meest bekende Agnes is Moeder Teresa, die bij haar geboorte de naam Agnes Gonxha Bejaxhiu (1910 -1997) droeg. In 1950 stichtte zij een nieuwe congregatie. In 1995 telde deze meer dan 3500 leden met 300 tehuizen in 25 landen. Moeder Teresa is vele malen onderscheiden, o.a. met de Nobelprijs voor de vrede (1979). Naast haar liefdadigheidswerk in India schreef ze ook enkele boeken.

AGNES IN DE KUNST

Vanaf de vierde eeuw zijn er afbeeldingen van haar gemaakt in Rome. Vanaf de zesde eeuw in heel Italië en vanaf de 12e eeuw over heel Europa. In de crypte van de Sint-Baafskathedraal in Gent kan je Agnes zien op een fresco.

Quinten Matsys schilderde Agnes, Bartholomeus en Cecilia op de vleugels van een drieluik, waarvan het middendeel is verdwenen.

Marnix Gijsen schreef: Klaaglied om Agnes

Peter van Straaten (tekenaar van Peters Zeurkalender) tekende een reeks over ‘Agnes’.

John Keats schreef het gedicht: The Eve of St. Agnes (1819)

‘Agnes’ van Emiel Van Hemeldonck, roman (1946)

‘Agnes of God’: film van Jane Fonda (1985)

‘Die Bernauerin’ opera van Carl Orff (1946) over Agnes Bernauer.

Hugo Distler (1908-1942) komponeerde het lied ‘Kinderlied für Agnes’ op tekst van Eduard Mörike (1804-1875). Een héél mooi lied, net iets te moeilijk voor de lagere, maar zéér geschikt voor de middelbare school.

DE GEOGRAFISCHE AGNES

Eerst in Frankrijk: Sainte-Agnès: enkele kilometers ten noorden van Monaco en Menton (Alpes-Maritimes in de Provence - Côte d’Azur). Een tweede Sainte-Agnès: in de Jura Franche-Comté). Een derde Sainte-Agnès ligt ten noordoosten van Grenoble in de Chaîne de Belledonne (Isère, Rhône-Alpes). Dan in Groot-Brittannië: St. Agnes is het meest zuidelijke van de Scilly-eilanden, ten westen van Land’s End (Cornwall) en St. Agnes is een dorpje aan de uiterste westkust van Cornwall.

In Amerika vinden we een Agnes Lake in Ontario (Canada) een van de honderden meren in het grensgebied met de Verenigde Staten; dan is er een dorp Ste. Agnès in de staat Quebec op de grens met de USA, ten zuiden van Montréal aan de Saint Lawrence Seaway (verbinding tussen Lake Ontario en de Saint Lawrence Baai); en een Agness in de staat Oregon (USA), aan de rivier Rogue op 40 km van de monding in de Grote Oceaan. In Australië hebben we de Mount Agnes, een 701-meter hoge berg in het Noordwesten van dat continent.

AGNES IN RINKRANK

Ik ken niet alle voornamen van de moeders op school. Er is er echter één van wie ik weet dat ze Agnes heet en er al sinds de oprichting van de school bij is. Haar jongste dochter Klara zit nu in de vijfde klas. Maar misschien zijn er nog moeders die Agnes of Ines heten. Kinderen met die naam zijn er niet. Zo’n twintig jaar geleden zat Inés in mijn combinatieklas in De Wingerd, eerst als enig kind in de vierde klas, maar al spoedig omringd met enkele meisjes en jongens van haar leeftijd. Enkele jaren nadat ze de lagere school had verlaten kwam ze om het leven. Haar vader en haar oudste broer zijn bij vele (ex-) Rinkrankers nog goed bekend, en een jaar geleden was het haar moeder die me in de kliniek verzorgde en me erop wees dat ik vooral moest rusten. Ik begin het stilaan te leren.