HERFSTFEEST
Herfst is afgeleid van het Engelse woord HARVEST, dat oogst betekent. Het woord harvest is een verbastering van het Latijnse CARPERE, dat zelf weer van het Grieks KARPOS komt, wat wil zeggen: boomvrucht. Een herfstfeest is dan ook in de eerste plaats een oogstfeest.
Het wordt traditioneel gevierd in de periode van de HARVEST MOON, de eerste volle maan van de herfst. Tegen die tijd is de oogst volledig binnen, zijn de velden leeg, zijn de boomgaarden van hun vruchten ontdaan, en is al wat kan geoogst worden veilig opgeborgen. Het is in onze tijd niet meer zo tastbaar aanwezig, dat hamsteren voor de winter. Dankzij de hedendaagse hyperbeweeglijke maatschappij is alles op elk moment beschikbaar. Wat hier niet meer voorradig is, wordt aangevoerd uit soms verafgelegen streken. Daardoor is het herfstgevoel snel aan het verdwijnen. Wie kuilt er nog appelen in en bedekt ze met stro? Wie gaat nog met voldoening langs de rekken in de kelder waar de weckpotten op een rij staan, gevuld met boontjes, krieken, kersen, appelmoes, erwtjes, en nog veel meer? Wie heeft deze zomer nog zelf confituur gemaakt en de potten, van mooie etiketten voorzien, in de bewaarkelder gezet? Wie heeft die zomer- en herfstvlijt nog aan den lijve ondervonden?
Op enkele uitzonderingen na is het herfstgevoel, zoals het vroeger zo sterk leefde, en ook zo levensbelangrijk was, verdwenen. In de boeken van Ingalls-Wilder - de reeks van Het kleine Huis - lees je nog over dat ware herfstgevoel. Maar wij kennen dat niet meer. Kinderen hebben dat spontaan nog wel, omdat kinderen echte verzamelaars zijn. Zoals ze mooie steentjes en scherven verzamelen, zo verzamelen ze, hamsteren ze kastanjes, noten, eikels, beukenootjes en nog veel meer. Voor hen is de herfst nog zalig. Zij leggen nog voorraden aan. Al gaan die niet veel verder dan broekzak, boekentas of plastic zakje.
Herfst is nog een andere oogst. Een oogst van leven dat nog dichter bij de mens staat dan granen en vruchten. Het is het eufemisme dat jagers gebruiken om hun praktijk te verantwoorden. Herfst is ook jacht. Maar ook dat kennen we niet meer zo goed, al zien we in Kalmthout rond deze tijd nu en dan weer enkele jagers door de velden trekken, speurend naar een zeldzame haas, of een uitgezette en weggedoken fazant. In de late jaren negentig van vorige eeuw kwam er in de herfst nog wel eens een jager met geweer onder de arm voorbij Rinkrank gewandeld, en één keer heb ik hem zien schieten op een haas die over het veld naast de school - waar nu de sportterreinen zijn - rende. De haas kwam met de schrik vrij.
Herfst is er ook in elke mens zelf. Dichters vergelijken de herfst wel eens met de levensavond en de naderende dood, maar dat soort herfstgevoel kunnen we aan kinderen nog niet kwijt. Het is niet omdat de bomen hun bladeren verliezen en er kaal en stil bij staan dat we hun een beeld van de dood moeten voor ogen houden. Toch is dat levensafsluitend element in de herfstbeleving aanwezig.
Om dat te begrijpen moeten we even terug naar de oude beschavingen, waarin de beelden van oogst en dood samengevat werden in het beeld van de Maagd, het sterrenbeeld dat de zomer afsluit en de herfst inzet. Die Maagd is Demeter, die bij de aanvang van de herfst haar dochter Persephone naar de onderwereld ziet vertrekken, naar het rijk der doden, waar ze aan de zijde van Hades de herfst- en wintertijd zal doorbrengen. Pas in de lente zal Persephone weer in de bovenwereld terugkeren en nieuw leven brengen. Het sterrenbeeld dat op Maagd volgt is Weegschaal, het eerste herfststerrenbeeld. Deze weegschaal is een goddelijke weegschaal. Het is namelijk de weegschaal waarop goed en kwaad gewogen worden. Dat beeld vinden we al in de Egyptische cultuur. De ziel van de gestorvene komt in de godenwereld, maar voor hij daarin kan gaan, wordt de ziel ondervraagd en wordt door Thot het hart gewogen op de weegschaal van Maat. Osiris is de rechter die het oordeel velt. Wegen de goede daden door, dan mag de ziel het hemelrijk betreden ( = de eilanden der gelukzaligen = de sterren), wegen de slechte daden door, dan wordt de ziel verorberd door het Nijlmonster. Het beeld van het wegen der ziel - dat door het sterrenbeeld Weegschaal gesymboliseerd wordt - is ook in de christelijke leer terug te vinden. Daar is het de aartsengel Michael, die afgebeeld met een weegschaal in de hand, goed en kwaad afweegt en al dan niet de toegang tot de hemel verleent.
Die betekenis heeft Michael gekregen door het visioen van Johannes de Evangelist, die in zijn Apocalyps de strijd beschrijft van Michael tegen Lucifer. Aan de zijde van Michael staan de hemelse legerscharen der engelen, negen hiërarchieën groot (in dat getal verwijzen ze naar de Egyptische Enneade - en kinderen van vijfde en zesde klas kunnen na hun geschiedenisperiode over de oude culturen vertellen wat ennea betekent). Het is in de herfsttijd dat er twee feestdagen van engelen vallen (al zijn die bij het doorsnee christenpubliek niet zo bekend): op 29 september wordt het feest van Michaël gevierd. Op die datum worden tevens alle aartsengelen gevierd. Op 2 oktober is er het feest van de bewaarengelen (ook een begrip dat uit een oudere cultuur stamt). Het is in elk geval opvallend dat de feesten der engelen in de herfst vallen, net op het moment dat de natuur uitnodigt om te denken aan de dood.
In verband met de jacht werd ook wel verkondigd dat de jacht symbool staat voor het bestrijden van het dierlijke in de mens. Het is dan ook niet toevallig dat de herfst het seizoen is waarin de dieren in hun afstotelijkste vorm bestreden worden. Het is de tijd waarin de draken geveld moeten worden, waarin helden hun moed kunnen tonen. Ik begrijp dat vroegere jagers heel wat moed nodig hadden, maar dat is toch al heel lang geleden. Sinds het geweer geschouderd wordt? is persoonlijke moed in de jacht niet meer zo noodzakelijk. Maar hoe dan ook, herfst en moed, het hoort nog altijd wat bij elkaar. Maar er is een grote kentering. Het dier wordt niet meer beschouwd als een minderwaardig wezen, dat hoofdzakelijk met kwade eigenschappen wordt bedacht. Er is de jongste vijftig jaar heel wat veranderd. Het dier wordt weer gekoesterd, het wordt beschermd, het krijgt rechten. En dat is maar goed ook. Het dier is zelfs een belangrijke plaats gaan innemen in de kinderwereld, het is een kameraad geworden, een speelgenoot, een knuffel. De teddybeer was de voorloper, nu gevolgd door allerhande dieren; zelfs vogelspinnen en draken zijn geliefde knuffels geworden. Er komt ten opzichte van het dier eindelijk in onze cultuur iets naar boven wat eeuwen geleden reeds leefde in Egypte en India: respect voor het dier. De grote voorloper van dit besef is Franciscus van Assisi, de man die voor de dieren preekte. Mag het dan toeval zijn dat zijn feest ook al in de herfst gevierd wordt, op 4 oktober, zijn sterfdag? Die datum werd in 1929 op een internationaal congres van dierenbeschermers in Wenen uitgeroepen tot Werelddierendag omdat Franciscus bekend staat om zijn liefde voor de dieren, hij predikte zelfs voor hen en schreef een prachtige lofzang op de natuur.
Ten slotte nog een element dat zo typerend is voor de herfst: de wind. De weermannen en weervrouwen leggen ons haarfijn uit hoe onze herfststormen restanten zijn van tropische orkanen in de Atlantische Oceaan vóór de oostkust van Amerika. Dat wisten onze voorouders niet, en voor kleine kinderen blijft het ook nog steeds verrassend hoe in de herfst de wind zo stormachtig tekeer kan gaan. En al kan zo’n herfststorm ontzettend veel schade aanrichten, het blijft hoe dan ook een belevenis om die wind te voelen.
Met deze verschillende aspecten van de herfsttijd zijn ook de belangrijkste elementen genoemd die mee vorm en gestalte geven aan het herfstfeest in Rinkrank.
------------------------------------------------------------------------------------------------------
Over het herfstfeest in Rinkrank, oktober 2005
Het oogstfeest konden we ervaren in de rijkelijk gevulde tafels. Er was weer een overvloed aan brood, gebak en fruit. De jacht weerklonk in oude jachtliederen. De dood (en de kleine broer ervan, de slaap) klonk heel even door in een romantisch avondlied. De geestelijke erfenis drong door in het spel van Franciscus en de wolf van Gubbio, waarbij ook het element moed toch ook even naar voren trad. Wat ik wel een beetje miste was die nieuwe beleving van de dierenwereld die we tijdens vroegere herfstfeesten konden zien in de gezellige knuffels die de kinderen op dat feest mochten meebrengen. Maar de wind, die sloot het feest traditioneel af met vliegers allerhande en molentjes die vrolijk draaiden.
Nu ik in de gelegenheid ben om de schoolfeesten als toeschouwer mee te maken, en niet meer als leider ervan, valt er me toch wel iets op. Iets dat ik helemaal niet verwacht had, gezien het feit dat we in Rinkrank zoveel moeite doen om kinderen mooie en waardevolle feesten (en al het overige) aan te bieden. Wat het is? Het is de wat nonchalante houding van sommige ouders die jammer genoeg met te weinig aandacht het feest volgen en toch wel storen door te blijven praten als de kinderen zingen of musiceren, of terwijl een leerkracht aan het vertellen is. Als we dit schoonheidsfoutje nog kunnen wegwerken, dan worden de feesten helemaal een genot. Dan zien de kinderen ook dat de ouders met hetzelfde respect als van hen gevraagd wordt het werk van andere kinderen en volwassenen benaderen en waarderen.
Voor het overige is er bij kinderen en leerkrachten zéér veel aandacht, bewondering en waardering voor het werk dat vele ouders aan de schoolfeesten besteden. Het voorbije herfstfeest was eens te meer een getuige van de grote creativiteit die de ouders aan de dag leggen bij het versieren van de zaal (ongelooflijk stemmig en mooi!) en het maken van het buffet (allemaal héél lekker en mooi gepresenteerd). Het was dan ook ontroerend om te zien hoe de kinderen langs het buffet liepen en met grote ogen al dat lekkers bekeken waarvan ze even later met intens genot proefden.